Cảm nhận về bài thơ Tỏ Lòng (Thuật Hoài) của Phạm Ngũ Lão

Đề bài: Cảm nhận về bài thơ “Tỏ lòng” (hay “Thuật hoài”) của Phạm Ngũ Lão

Bài làm

Chúng ta thường nhắc đến Phạm Ngũ Lão với hình ảnh người tráng sĩ ngồi đan sọt vì mải đọc binh thư mà quân lính nhà vua dùng giáo xuyên qua đùi vẫn không hay biết và sau đó trở thành cánh tay phải của Hưng Đạo Đại vương. Tuy nhiên trong dòng chảy văn học, cái tên Phạm Ngũ Lão gắn liền với tác phẩm “Thuật hoài” (còn gọi là “Tỏ lòng”) cũng có một vị trí nhất định:

“Hoành sóc giang san kháp kỉ thu

Tam quân tì hổ khí thôn ngưu

Nam nhi vị liễu công danh trái

Tu thính nhân gian thuyết Vũ Hầu”

(“Múa giáo non sông trải mấy thu

Ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu”

Công danh nam tử còn vương nợ

Luống thẹn tai nghe thuyết Vũ Hầu”)

Bài thơ “Tỏ lòng” (“Thuật hoài”) được Phạm Ngũ Lão viết bằng chữ Hán theo thể thất ngôn tứ tuyệt Đường luật đã thể hiện rõ phong cách văn chương và phẩm chất con người Phạm Ngũ Lão. Bài thơ khắc họa sức mạnh và ý chí của quân dân nhà Trần thời bấy giờ đồng thời thể hiện trăn trở, suy tư của Phạm Ngũ Lão về con đường công danh.

Bài thơ bắt đầu bằng cảm hứng hào hùng, bi tráng:

“Hoành sóc giang san kháp kỉ thu”

Hình ảnh người dũng sĩ xưa đang “hoành sóc” – múa giáo đã tạo nên không gian của thời kì gươm giáo không yên bờ cõi. Thời kì ấy được tác giả tính bằng thiên niên kỉ trong không gian của giang san. Ta cảm nhận được sự dài và rộng vô cùng tận trong một câu thơ. Thể hiện sự sộng lớn ấy, Phạm Ngũ Lão đẩy động từ lên trước trạng ngữ để làm đòn bẩy, nổi bật lên trạng thái của nhân vật. Nhân vật đang “múa giáo” ở đây không tên, tuổi hay mang tính cá thể mà là đại diện cho cả một tập thể quân đội lớn mạnh. Phải chăng Phạm Ngũ Lão đang tiến hành cho quân đội tập dượt? Hay là đang trong chiến trường khốc liệt? Ta không rõ, nhưng tầm vóc của kẻ múa giáo kia vĩ đại vô cùng bởi nó đặt giữa thời gian dài đằng đẵng và không gian của cả một cơ nghiệp quốc gia.

Cảm nhận về bài thơ Tỏ Lòng

Đó là tư thế, còn khí chất? Phạm Ngũ Lão đã thâu tóm toàn bộ hào khí Đông Á một thời vào trong câu thơ bảy chữ:

“Tam quân tì hổ khí thôn ngưu”

Kẻ múa giáo đã hiện hữu rõ hơn chân dung, đó là “tam quân”. Đội quân với số lượng là “tam” có vẻ như không được đông đảo cho lắm. Tuy nhiên, chính sự ít ỏi này lại làm nổi bật lên sức mạnh tựa hổ săn mồi. Đội quân được Phạm Ngũ Lão miêu tả với khí thế của con hổ – chúa tể sơn lâm đang chế áp và tiêu diệt một con trâu mộng. Điểm đặc biệt là, nó chế áp bằng một cái “nuốt trôi” tức là chủ động và chiến thắng một cách tuyệt đối. Ở đây, Phạm Ngũ Lão đang ngầm so sánh lực lượng quân đội giữa ta và địch. Ta có kĩ thuật điêu luyện cùng khí thế át sao Ngưu mặc dù tương quan lực lượng có thể không bằng địch nhưng phần thắng ắt về tay ta triệt để.

“Nam nhi vị liễu công danh trái

Tu thính nhân gian thuyết Vũ Hầu”

Giọng thơ có sự thay đổi khi sang tới hai câu thơ cuối bài. Ở đây, Phạm Ngũ Lão bàn đến chuyện chí nam nhi – vấn đề mà không ít danh nhân thời đấy trăn trở:

“Làm trai đứng ở trong trời đất

Phải có danh gì với núi sông.”

("Chí làm trai" – Nguyễn Công Trứ)

“Sinh vi nam tử yếu hi kì

Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di”

("Xuất dương lưu biệt" – Phan Bội Châu)

Tuy nhiên, bàn về vấn đề làm trai, Phạm Ngũ Lão lại thiên về tự vấn hơn. Nhà thơ cho rằng bản thân vẫn còn mối nợ công danh chưa trả được. Xét trong thực tế lịch sử, Phạm Ngũ Lão không chỉ được vua Trần trọng dụng mà còn được nhân dân tán thưởng vì lòng yêu nước và trung thành với triều đình. Trái lại, với Phạm Ngũ Lão những “công danh” mà mình lập nên vẫn chưa đủ, chưa thỏa ý chí “nam nhi”. Do vậy, khi nghe về “thuyết Vũ Hầu”, Phạm Ngũ Lão thấy hổ thẹn. Vũ Hầu vốn là Gia Cát Lượng, một nhà quân sự, chính trị tài ba của Trung Quốc. Sự hổ thẹn này không hạ thấp vai trò của Phạm Ngũ Lão mà ngược lại cho thấy phẩm chất khiêm tốn và khát vọng lập công danh của tác giả. Cũng chính vì thế mà nhà sử học – tiến sĩ Ngô Sĩ Liên đánh giá: “Tôi từng thấy các danh tướng nhà Trần như Hưng Đạo Vương thì học vấn tỏ ra ở bài hịch (“Hịch tướng sĩ”), Phạm Điện Súy (chỉ Phạm Ngũ Lão) thì học vấn biểu hiện ở câu thơ, nào phải riêng chuyên về nghề võ (“Thuật hoài”). Thế mà dùng binh tinh diệu, hễ đánh là thắng, hễ tấn công là chiếm được, người xưa cũng không ai có thể vượt qua nổi các ông”.

Tóm lại, bài thơ “Tỏ lòng” với ngôn từ cô đúc, giàu tính biểu tượng, cảm hứng phóng khoáng, giọng thơ khi hào sảng khi suy tư đã cho thấy hồn thơ rất chân thật mà tự do của tác giả. Bài thơ “Tỏ lòng” thay Phạm Ngũ Lão bày tỏ khát vọng lập công lập danh cũng như tấm lòng yêu nước, trung nghĩa. Vai trò của Phạm Ngũ Lão trong văn học cũng như lịch sử dựng nước, giữ nước là không thể phủ nhận.

Hoài Lê